Op deze pagina vind je antwoorden op de veelgestelde vragen.
Veelgestelde vragen
De rechtsstaat wordt wel omschreven als een staatsvorm waarin de overheid gebonden is aan het recht: wetten en regels begrenzen hoe de overheid haar macht uitoefent. De inwoners hebben fundamentele grondrechten, die de overheid niet zomaar mag beperken. Het doel van de rechtsstaat is namelijk om burgers te beschermen tegen machtsmisbruik en willekeur van de overheid. Andere kernelementen van een rechtsstaat zijn machtenspreiding en onafhankelijke rechtspraak.
De formele naam van de staatscommissie is ‘Staatscommissie rechtsstaat’, maar het is lastig om de begrippen ‘rechtsstaat’ en ‘democratie’ los van elkaar te zien. In het denken over rechtsstaat en democratie ligt tegenwoordig nadruk op de samenhang. De rechtsstaat garandeert de beperking van de macht door het recht; tegelijkertijd moeten macht en recht op democratische wijze gelegitimeerd zijn, worden en blijven. Deze samenhang zien we ook terug in de algemene bepaling waarmee onze Grondwet begint: “De Grondwet waarborgt de grondrechten en de democratische rechtsstaat.” Daarom kom je op deze website naast ‘rechtsstaat’ ook het begrip ‘democratische rechtsstaat’ tegen.
Het begrip ‘staatsmachten’ of kortweg ‘machten’ gaat over de drie belangrijkste functies van de overheid: het vaststellen van regels (wetgevende macht), het uitvoeren van regels (uitvoerende macht) en beoordelen hoe regels in concrete gevallen moeten worden toegepast (rechtsprekende macht). Bij de Rijksoverheid worden deze functies uitgevoerd door het parlement en de regering samen (wetgevende macht), de regering (uitvoerende macht) en de rechtspraak. Vertegenwoordigers van die instanties hebben samen overleg gevoerd over de opdracht aan de Staatscommissie rechtsstaat. Soms noemen we die kortweg ‘de drie staatsmachten’.
Nederland kent naast de Rijksoverheid ook andere overheden, zoals provincies en gemeenten. Daar worden de functies wetgeving en uitvoering uitgeoefend door andere organen. In gemeenten ligt de wetgevende macht bijvoorbeeld primair bij de gemeenteraden en de uitvoerende macht bij de burgemeester en het college van burgemeester en wethouders.
Het begrip (staats)machten wordt vaak in verband gebracht met de leer van de trias politica van de Franse filosoof Montesquieu. Zie voor meer informatie bijvoorbeeld de website van ProDemos.
Een staatscommissie is een tijdelijk adviescollege voor een belangrijk onderwerp, meestal bestaande uit deskundigen en politici. Er zijn de afgelopen jaren op staatsrechtelijk en staatkundig terrein verschillende staatscommissies geweest, zoals de staatscommissie-Biesheuvel (1982-1985), staatscommissie-Elzinga (1998-2000), staatscommissie-Thomassen (2009-2010) en de staatscommissie-Remkes (2017-2018). De geschiedenis laat zien dat adviezen van staatscommissies vaak leiden tot een grondwetsherziening.
De bescherming van burgers tegen maatregelen of beslissingen van wetgever, bestuur en rechtspraak staat onder druk. De werking van de rechtsstaat in Nederland kan en moet beter. Dat wordt bepleit vanuit verschillende hoeken, bijvoorbeeld door een parlementaire ondervragingscommissie van de Tweede Kamer die constateerde dat in de toeslagenaffaire de grondbeginselen van de rechtsstaat zijn geschonden waardoor burgers ernstig in de knel zijn gekomen. De staatscommissie heeft tot taak het functioneren van de rechtsstaat te onderzoeken en verbetervoorstellen te doen.
De staatscommissie is door de regering ingesteld op voordracht van minister Weerwind voor Rechtsbescherming en minister Bruins Slot van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. De opdracht van de staatscommissie is voorbereid in overleg tussen vertegenwoordigers van parlement, regering en rechtspraak. Naar aanleiding van het rapport Ongekend onrecht van de parlementaire ondervragingscommissie kinderopvangtoeslag heeft de Tweede Kamer de regering gevraagd een staatscommissie in te stellen die kijkt naar het functioneren van de rechtsstaat (motie van de Tweede Kamerleden Omtzigt en Van Dam).
De staatscommissie kost ongeveer een miljoen euro per jaar. Die kosten vloeien bijvoorbeeld voort uit werkwijzen om burgers bij het werk van de staatscommissie te betrekken, zoals een klankbordgroep en publieksbijeenkomsten. De staatscommissie wordt ondersteund door een klein secretariaat, dat bestaat uit een secretaris, twee adjunct-secretarissen en (parttime) medewerkers voor communicatie en secretariële ondersteuning. Voor de leden van de staatscommissie is er een vergoeding van circa duizend euro per maand.